Müşfiq Xəlilov Sual: Bu mövzu məni çox maraqlandırır. Bu mövzuda müxtəlif mənbələrdə müxtəlif məlumatlar var. Deyirler mələklər böyük oyuncaqlar, şəkillər, heykəller olan evə qorxub gəlmirlər. Bildiyimə görə mələklərə qorxu və insanlara aid bir çox hisslər yaddı. Xahiş edirəm bu sualımı cavablandirasınız. Çox sağolun.
Cavab: İslam dini səmavi bir din olub insanın dünya və axirətini abadlıq etmək üçün nazil olmuşdur. Gətirdiyi hökmlərin hər kəsin ağıl və zövqünə uyğun gəlməsi də mümkün deyil. Çünki simalar bir-birinə uyğun gəlmədiyi kimi ağıl və xasiyyətlər də bir-birinə uyğun gəlməzlər. Ağıl və məntiqi verən Allah Təala, insan üçün hansı hökm daha uyğun, hansı nizam daha gözəl isə onu bilir və onu endirir. Bunun üçün əmr, nəhy, haram və halal ilə əlaqədar olan ilahi qanun və nizamların bəzilərinə ağılımız çatmazsa da bütününə inanıb hikmətini araşdırmamız lazımdır. Araşdırma etmədən inkar etmək adamı küfrə apara bilər. Bunun üçün bu və ya bu niyə haram olsun? Ağılıma yatmır, demək böyük bir günahdır. Bir çox kimsə heykəl və şəkilin haram oluşundan danışıldığı zaman xoşlanmır, “heykəl bir sənətdir. Niyə haram olsun?” deyib İslamın hökmünü tərəddüdsüz rədd edir. Muzeylərdə olan heykəllər üzərinə araşdırma edildiyi zaman cahiliyyət dövründə, Roma və Bizans dövlətlərinin hökm sürdükləri zamanlarda insanların bir çoxları heykəl və şəkillərə böyük etina göstərərək tapındıqları bütpərəstlik girdabına girdikləri görüləcək. İnsanı yer üzünə Xəlifə olaraq təyin edən Allah Təala, daşdan və ağacdan öz əliylə etdiyi heykəl və şəkillərə etdiyi ibadətdən onu qurtarıb layiq olduğu mövqeyə çıxarmaq üçün canlı məxluqların hər cür heykəl və şəkillərini qadağan etdi. Hz. Ayşə (r.ə.) izah edir: Rəsulullah (s.ə.v.) bir səfərdən dönmüşdü. (O yoxkən) mən, yüklüyün önünə, üzərində şəkillər olan bir bez (pərdə) çəkmişdim. Rəsulullah pərdəni görüncə, çəkib atdı, (hirsdən) üzü də rənglənmişdi. “Ey Ayşə!” buyurdular, “Bil ki, qiyamət günü insanların ən çox əzab görəcək olanı Allahın yaratdıqlarını təqlid edənlərdir.” Hz. Ayşə (r.ə) davamla: “Biz o bezi kəsdik, bir və ya iki döşək etdik.” Demişdir. (Buxari, Libas 91,95.). Bu hədisi şərif, divara asılı olması halında haram olan şəkilin döşək üzü edilərək yerə atılması halında istifadə edilə biləcəyini ifadə etməkdədir. İbn Həcər bu mövzunu belə yekunlaşdırar: Alimlər, bu hədisi dəlil gətirərək bu hökmə varmışlardır: “Kölgəsi olmayan təsvirlər əldə etmək caizdir, ancaq bunun hörmət ifadə etməyəcək şəkildə istifadə edilməsi lazımdır. Yastıq, döşək üzü kimi yerə atılan, üzərinə basılan əşya üzərində olması lazımdır.” Ancaq divar üzərinə asılmaları, paltarda və ya sarıqda iştirak etmələri halında kölgəli, kölgəsiz olması arasında fərq güdülmədən haram deyilmişdir. Çünki bu hallarda o təsvirlərə (şəkillərə) hörmət mənası hakimdir. İmam Nəvəvi bu barədə: “Bu hədis canlıların şəkilinin haram olduğunu, ancaq ağac və bənzəri ruhu olmayan şeylərin şəkilini və bu yoldan qazanc təmin etmənin haram olmadığına dəlildir.” demişdir. Tahavi mövzumuzla əlaqədar olaraq bunları söyləyər: “Peyğəmbərimiz (s.ə.v)ın İslamiyyətin ilk illərində hər cür büt, surət və şəkilləri daşınmağa çağırmasının səbəbi; bütpərəstlik üzərindən uzun bir müddət keçməmiş olmasıdır. Büt və bənzəri şeylərə bir daha dönülüb ibadət edilməsin deyə büt və ona gətirib çıxaran hər surət və şəkil qadağan edilmişdi. Sonra İslamiyyət yayılıb, əsasları yaxşıca yerləşib aydın olduqdan sonra bütlər və bənzəri şeylər haqqındakı qadağan davam etdi; amma bez və kağız ya da bənzəri şeylər üzərinə edilən şəkillərə toxunulmadı, bir baxıma sərbəst buraxıldı. Çünki artıq bu kimi şəkillərə hörmət göstərənlər olmazdı.” Günümüzdəki xüsusi alətlərlə çəkilən şəkillərə gəlincə, bunlar nə Peyğəmbər Əfəndimiz dövründə, nə də müçtehit imamlar zamanında vardı. Bu baxımdan hökmlər daha çox üç ölçülü olan şəkil və heykəllərlə əlaqədardır. Ancaq günümüzdəki şəkilləri də müqayisə yoluyla bir hökmə bağlamışlar: Tapınmaq üçün və təzim etmək üçün hazırlanan şəkillərlə, ədəbsiz sayılanları qətiliklə haramdır. Bu şərhə görə əxlaqi və dini istiqamətiylə İslamiyyətə zidd olmayan şəkillərin də qadağan əhatəsinə girmədiyi deyilə bilər. Bunun kimi kompüter və ya başqa texniki metodlarla çəkilənlərin də eyni şəkildə qiymətləndirilə biləcəyini düşünürük. Şəkillə əlaqədar qadağanın üç ölçülü, qabartmalı və ya islama zidd olanlarla əlaqədar olduğunu söyləmək mümkündür.
Şəkil olan otaqda namaz qılmaq
Fotoşəkili ikiyə ayırmaq gərək. Canlıya aid fotoşəkil, cansıza aid fotoşəkil. Canlıya aid fotoşəkil ya yaşayacaq şəkildə boy rəsmi olar, yaxud da yaşamayacaq şəkildə yarım şəkil olar. Cansıza aid şəkillərin, yəni mənzərələrin caiz olduğu qətidir. Çiçək, göl və meşə mənzərələri kimi görünüşlər çəkilə bilər, evlərin müəyyən yerlərinə asılıb ilahi qüdrət təqdirlə seyr edilə bilər. Canlıya aid boy şəkillərini, insan, heyvan və digər canlı varlıqlar kimi otağının divarına asıb, baxınca tamamilə görünər halda buraxmaq, bu otaqda namaz qılmağı məkruh hala gətirmək deməkdir. Beləliklə, divarlarında canlılara aid boy şəkilləri olan otaqda qılınan namaz məkruh ola bilər. Şəkillər qiblə cəhətində isə məkruhluq şiddətlənər, yanda isə azalar, arxada isə daha da azalmış sayılar. Belə şəkillər ya endirilməli, yaxud da üzəri örtülərək namaza durulmalıdır. Boy şəkillərini bağlı bir yerdə tutmaq, ancaq lazım olduğunda görüləcək halda mühafizə etməkdə bir qorxu yoxdur. Kağız pullarla şəxsiyyət vəsiqələrindəki vəsiqəlik şəkillər də caizdir. Bunlar canlandığı farzedildiğinde yaşamayacaq dərəcədə kiçik və yarım olan şəkillərdir. Ayrıca bəzi şəxsləri tanımaq üçün çəkilən zəruri boy şəkilləri üçün də sənəd vardır. Bunlar ehtiyac şəkilləridir. Oğrular, digər günahkarlar ancaq bunlarla asanca ədalətin pəncəsinə təslim edilə bilməkdədir. Bu günki şəkillərin mühtəhcən olmayanları tapınılmaq üçün çəkilmədiyindən, tapınılmaq üçün edilən şəkillər cümləsindən sayılmağa bilərlər. Ədəbsiz şəkillərin hər cürü isə əxlaqa, insanlığa və İslama zidddir. Mövzuyla əlaqədar Diyanət İşləri Başçılığının Hazırladığı Elmihalda bu qiymətləndirmələr vardır: Dinimizdə tapınılmaq və ya təzim göstərilmək məqsədiylə fotoşəkil, şəkil və heykəl edilməsi haramdır. İslam məlumatın və müctəhidləri İslam əxlaqına və ədəbinə zidd olmayan, mənzərə, ağac, daş və xatirə şəkilləri kimi cansız şeylərin şəkillərinin edilməsini və bu sənətlə məşğuliyyət edilməsini caiz görmüşlər. İslam alimləri eyni zamanda tapınma və təzim məqsədi güdülməyən və ümumi ədəbə zidd olmayan canlı varlıqların şəkillərinin edilməsini də caiz görmüşlər. Klassik ədəbiyyatda, şəkil və heykəl mövzusunda gətirilən hökmlər, böyük əksəriyyətlə “surət” və eyni kökdən törəyən “təsvir” təbirləri ətrafında cərəyan etdiyi üçün biz şəkil və heykəl mövzusunu “surət” anlayışı üzərində edəcəyimiz təhlil etməklə açıqlamaq istəyirik. Surət, Ərəbcədə daha çox “şəkil, forma, görünüş” mənasında istifadə edilməkdədir. Timsal sözü də məna baxımından surətə yaxındır. Surət ilə timsal sözlərini sinonim görənlər olduğu kimi, bəzi hədislərdə surət sözü bəzən timsal sözünün sinonimi olaraq istifadə edilmişdir. Bununla birlikdə ümumiyyətlə dilçilər, surəti iki qisimdə qiymətləndirərək, birincisinin kölgəli surətlər (timsal=heykel), ikincisinin isə təsvir edilən, şəkillənən digər şeylər olduğunu ifadə etmişlər. Məsələn “Sizi yaratdıq, sonra təsvir etdik” (əl-Əraf 7/11) ayəsi üçün gətirilən şərhlərdən biri “Əvvəl ruhlarınızı yaratdıq sonra bədənlərinizi şəkilləndirdik” tərzindədir. Bəzi hədislərdə də surət sözü, insanın xarici görünüşü və şəkli mənasında istifadə edilmişdir (surət sözünün bu mənada istifadə edildiyi digər hədislər üçün bax. İbn Macə, “Yuxu”, 2; Müsned, II, 118). Surət təbirinin, ruh sahibi və ya ruhsuz bütün şeyləri içinə aldığı, timsalin isə yalnız ruh sahibi şeylərə məxsus olduğu da ifadə edilməkdədir. Buna görə surət sözünü özünə bir şəkil verilmiş və formalandırılmış şey (şəkil və heykəl) mənasında anlamaq daha doğru olacaq. Bəzi ayələrdə (Ali İmran 3/6; əl-Əraf 7/11; əl-mümin 40/64; ət-Təqabün 64/3), təsvir (savvere) sözü “şəkil və forma vermək”, bəzi şərhlərə görə, formanın xaricində başqa “mənəvi xüsusiyyətlərlə bəzəmək” mənasında istifadə edilmişdir. Bu baxımdan, surət sözünün hərəkət məsdəri olan təsvir sözünü sırf bu gün aydın olduğu mənada “təsvir etmə” ya da “şəkil” olaraq anlamaq doğru olmayıb, həm şəkil və həm də bir maddəyə şəkil və forma vermə mənalarını içinə alacaq bir genişliklə anlamaq daha uyğundur. Eyni şəkildə, eyni kökdən törəmiş olan “tesavir” sözü ümumiyyətlə “şəkil” mənasında istifadə edilməklə birlikdə “heykəl” mənasına da gəlməkdədir. Allahın, Quranda özünü “forma verən” (musavvir) (əl-Həşr 59/24) olaraq vasıflaması və bu ifadənin təfsirçilər tərəfindən “yaradıcı” mənasında şərh olunmuş olması da yuxarıda verilən mənasını dəstəkləməkdədir. Surət sözü Quranda, biri tək ikisi çoxluq olmaq üzrə üç yerdə keçməkdə və ümumiyyətlə insanın forma və şəkli olaraq şərh olunmaqdadır. Quranda “timsal” (çoxluğu temasil) sözü də iki yerdə və çoxluq olaraq “temasil” şəklində keçməkdədir. Bu ayələrdən birinin mənası belədir: “İbrahim, atasına və qövmünə ‘Nədir bu tapındığınız heykəllər (temasil)!’ demişdi” (əl-Ənbiya 21/52). Digər ayədə isə Süleymana timsaller edildiyindən bəhs edilər (Səba’ 34/13). Bu ikinci ayədə keçən timsallerin mənası mövzusunda gətirilən şərhlərdən biri, bunların, mələklərin, peyğəmbərlərin və saleh kəslərin heykəlləri (ya da şəkilləri; suver) digəri də Süleymanın taxtının və pillələrinin üzərində olan tovuz kimi quşların surətləri olduğu şəklindədir. Bir çox ayədə “yaratdı” mənasında şərh olunan “savvere” hərəkəti keçməkdə olub, bu xüsusla şəkil etmə arasında doğrudan bir əlaqə yaratmaq o qədər də mümkün görünməməkdədir. Bununla birlikdə bəzi hədislərdə, insan görünüşünün şəkilini çəkənlər Allahın təqlidçisi (tanrılıq özəntisi içində olanlar) olaraq dərk edilib buna görə cəzaya məruz qalacaqları ifadə edildiyindən, İslamdakı şəkil qadağanının Qurani Kərimdən qaynaqlandığını düşünənlər olmuşdur. Lakin bu xüsus əslində, şəkil qadağanını Qurana söykəmək üçün çox kafi görünməməkdədir. Çünki bu anlayış hədisin varid olduğu dövrün şərtlərindən mücərrədlənərək ümumiləşdirilməyə çalışılsa, bu gün texnologiyada istifadə edilməyə başlayan və texniki kölə deyə biləcəyimiz robotların edilməsinin və istifadə edilməsinin də qadağan və haram olduğunu söyləmək lazım olacaq. Beləliklə şəkil qadağanının daha çox sünnələ qoyulduğunu qəbul etmək və qadağan edilmə səbəbini başqa səbəblərlə izaha çalışmaq daha doğru görünməkdədir. Surət qadağasının söykənildiyi müəyyən rəvayətlər belə sıralana bilər: a) Hz. Ayşənin nəql etdiyinə görə Hz. Peyğəmbər, evində üzərində salıb (İsanın çarmıxa gəriliş səhnəsini təsvir edən şəkil) olan hər şeyi qırmışdır (Buxari, “Libas”, 90). b) “Qiyamət günündə ən şiddətli əzaba məruz qalacaq olanlar musavvirlərdir” (Buxari, “Libas”, 89). c) “Bu surətləri edənlərə qiyamət günündə ‘Yaratdıqlarınıza can verin’ deyilərək əzab ediləcək” (Buxari, “Libas”, 89). d) Hz. Ayşədən rəvayət edildiyinə görə, Ayşə bir dəfə üzərində (heyvan) şəkilləri olan bir döşək almışdı. Hz. Peyğəmbər bunu görüncə qapının qarşısında gözlədi və içəri girmədi. Hz. Ayşə, Rəsulu Əkrəmin üzündə məmnunsuzluq işarələrini görüncə, “Ya Rəsulullah! Allahdan və Allahın Rəsulundan bağışlanma diləyirəm. Bir qüsurmu işlədim?” dedi. Hz. Peyğəmbər, üzərində şəkil olan döşəyi göstərərək “Bu döşəyin burada nə işi var?” buyurdu. Ayşə “Ya Rəsulullah! Onu, gah oturasın, gah söykənəsin deyə sənin üçün almışdım” dedi. Sonra Hz. Peyğəmbər, “Bu şəkilləri edənlərə qiyamət günündə əzab edilər və onlara ‘Haydı baxaq, etdiyiniz bu surətlərə bir də can verin’ deyilər. İçində şəkillər olan evə mələklər girməz” (Buxari, “Libas”, 95; hədisin şərhi üçün bax. İbn Həcər, Fethu’l-bari, V, 228-229; Kamil Miras, Təcridi Sarih Tərcüməsi və Şərhi, VI, 414). e) “Mələklər, içərisində it və təsvir olan evə girməzlər” (Buxari, “Libas”, 88). f) “Mələklər, içərisində surət olan evə girməzlər; parça üzərindəki naxış müstəsna” (Buxari, “Libas”, 92). g) Hz. Ayşə öz oturduğu evin zalına üzərində timsallar olan bir pərdə çəkmişdi. Hz. Peyğəmbər səfərdən döndüyündə bunu görüncə “Qiyamət günündə ən şiddətli əzaba çarpdırılacaq olanlar Allahın yaratmasına bənzəməyə çalışanlardır” buyurdu. Ayşə, sonra bu pərdədən bir və ya iki yastıq etdiklərini söyləmişdir (Buxari, “Libas”, 91). h) Hz. Ayşənin, üzərində təsvirlər olan bir pərdəsi vardı və bunu otağının bir tərəfinə çəkmişdi. Hz. Peyğəmbər bunu görüncə, Hz. Ayşəyə “Bu pərdəni qarşımdan qaldır; üzərindəki təsvirlər namazda ikən həmişə mənə görünüb dayanır” demişdir (Buxari, “Libas”, 93). Gərək Buxaridəki mətndə gərəksə Nəsəninin rəvayətində, Hz. Peyğəmbərin bu təsvirlərə görə namazı yenidən qıldığına dair bir qeyd olmadığı üçün evdə surət olmasının yalnız məkruh olduğu, namazın səhhətinə bir zərər vermədiyi deyilmişdir. Bu hədisdən ilk baxışda aydın olan xüsus, üzərində şəkil olan pərdənin sırf namazdakı huşusunu pozduğu üçün xoş qarşılanmadığıdır. ı) Hz. Ayşənin, üzərində quş rəsmi (timsal) olan bir pərdəsi vardı və evə girənin əvvəlcə görəcəyi bir yerə əslmiş idi. Hz. Peyğəmbər bunu görüncə, “Ayşə, bu pərdənin yerini dəyişdir. Evə girib dərhal onu görüncə dünyanı xatırlayıram” demişdir (Müslim, “Libas”, 88). j) Hz. Ayşənin körpə və qanadlı at şəkillərində oyuncaqlarının olduğu, Hz. Peyğəmbərin bunları gördüyü və təbəssümlə qarşıladığı rəvayət edilər (Əbu Davud, “Ədəb”, 62). k) Rəvayət edildiyinə görə, İbn Abbasa bir təsvirçi müraciət edərək, “Mən, bu gördüyün təsvirləri edərək (şəkil çəkərək) dolanaram. Bu barədə mənə fətva ver!” dedi. İbn Abbas, adamın özünə yaxşıca yaxınlaşmasını istədikdən sonra əlini adamın başı üzərinə qoyaraq “Bax mən indi sənə Rəsulullahdan eşitdiyim bir hədisi xəbər verəcəyəm. Hz. Peyğəmbər, “Hər şəkil edən (musavvir) cəhənnəmdədir və Allah, etdiyi şəkilə ruh üfləyənə qədər bu adama əzab edər. Ruh üfləməsi də onsuz da mümkün deyil” buyurdu. Adam bu sözlər üzərinə dəhşətə qapılınca İbn Abbas davamla, “Əgər sən sənətinə davam etmək məcburiyyətində sənsə ağacı və ruh daşımayan şeyləri şəkillə” (Buxari, “Büyu‘”, 104; Müslim, “Libas”, 99). İbn Abbasın bu fətvasının dəlili olaraq Əbu Hüreyrənin bu rəvayəti göstərilməkdədir: Bir dəfə Cəbrayıl Hz. Peyğəmbərin yanına girmək üçün ondan icazə istəmişdi. Rəsulullah icazə verdiyi halda Cəbrayıl içəri girməmiş və belə demişdir: “İçərisində bəzi at və insan timsallərinin olduğu pərdə asılı olan bir evə mən necə girərəm? Bu şəkillərin ya başlarını qoparmalı və ya bu pərdəni yerə sərməlisiniz. Biz mələklər içində timsal olan evə girmərik” (Tahavi, Mevani’l-asar, IV, 287). Böyük bir muhaddis və Hənəfi fakihlerinin irəli gələnlərindən olan Tahavi bu hədisi nəql etdikdən sonra bu şərhi etmişdir: Bu hədisin zahirindən, başı qoparılmış ruh sahibi canlının timsalinin mübah olduğu aydın olmaqdadır. Buna görə, bu hədis ruh sahibi olmayan şeylərin təsvirinin mübah olduğuna və görünüş etibarilə ruh daşıması mümkün olmayan canlıların qadağan əhatəsindən çıxdığına dəlalət etməkdədir (Tahavi, Mevani’l-asar, IV, 287). Maliki fakihlerden İbnü’l-Arabi, surət qadağanı ilə əlaqədar bütün rəvayətlərdən hərəkətlə, bu mövzudakı hökmü belə yekunlaşdırmaqdadır: Əgər edilən surətlər heykəl növündə (ecsad) isə bunun haram olduğunda icma vardır. Ancaq, parçada bir naxış şəklində (rakm) isə bu barədə dörd görüş var. Bu fikirlərdən birincisinə görə, hədisdə keçən “parça üzərindəki naxış müstəsna” qeydindən hərəkətlə parça üzərindəki şəkil, naxış caizdir. İkinci görüş əlaqədar digər hədislərin ümumi məzmunundan hərəkətlə qadağandır. Şəkilə bir qeyd gətirən üçüncü görüşə görə isə, əgər şəkil kəsilməz və öz başına dayana biləcək şəkildə isə qadağandır. Əgər, bu şəkilin bütünlüyü pozulsa caizdir. Digər görüşə görə isə şəkil, divara və ya yüksək bir yerə asılsa qadağan, yerə sərmədə olduğu kimi, əhəmiyyət verilmədən istifadə ediləcək əşya üzərində olarsa caizdir (İbnü’l-Arabi, Arizatü’l-ahvezi, VII, 253). Alimlər, insan və heyvan kimi canlılar xaricindəki varlıqların şəkillərinin çəkilməsinin, bundan qazanc əldə edilməsinin caiz olduğunu söyləyərkən, bir çox hədisdə qiyamət günü rəssamlara deyiləcəyi ifadə edilən “Haydı baxaq, yaratdıqlarınıza bir də can verin” ifadəsindən və İbn Abbasın yuxarıda zikr edilən fətvasından hərəkət etmişlər. Bu dəlillər diqqətlə araşdırıldığında, hədislərdə keçən şiddətli təhdidlərin, tapınmaq üçün və ya yaratma barəsində Allah ilə boy ölçüşme qəsdiylə şəkil ya da heykəl edənlərə bağlı olduğu nəticəsinə çatmaq mümkündür. Çünki bu məqsədlə edilməyən günahsız şəkillər üçün bu təhdidlər olduqca ağırdır. Necə ki, mövzuya bağlı hədislərin xronologiyası da təhdidlərin get-gedə azaldığını göstərməkdədir.
Alimlərin əksəriyyəti uşaq oyuncaqlarının qadağan əhatəsi xaricində qaldığını ifadə etmişlər.
Alimlər, Hz. Süleymanın dinində, timsal (heykəl və ya şəkil) istehsalının sərbəst olmasıyla İslamda surətin qadağan edilmiş olması arasını təlif üçün Süleymanın dinində bunun qadağan edilmədiyinə, hətta buna icazə verildiyinə işarə etmişlər. Məsələn Zemahşeri, surət və timsal istehsalının zülm və zina kimi ağlan çirkin olmadığını və hökmünün şəriətlərə görə dəyişə biləcəyini ifadə etmişdir. İslamda surətin qadağan edilməsinin səbəbi olaraq, Hz. Peyğəmbərin, “Allah, surət edənlərə, etdikləri surətlərə ruh üfləyənə qədər əzab edəcək. Ruh üfləmələri də onsuz da mümkün deyil” və “Qiyamət günündə ən şiddətli əzaba çarpdırılacaq olanlar Allahın yaratmasına -yaratdıqlarına- bənzəməyə çalışanlardır” kimi hədislərdən hərəkətlə, ‘yaratma barəsində Allaha bənzəməyə iş’ xüsusu göstərilmişdir. Bu səbəbləndirmə səhv olmamaqla birlikdə elə görünür ki, surət qadağanının əsl xəstəliyi, İbnü’l-Arabi’nin də isabətlə ifadə etdiyi kimi budur: Cahiliyyə Ərəblərinin bütlərə tapınma adətləri vardı və bu bütləri öz əlləriylə təsvir edib sonra bunlara tapınırdılar. İslamiyyət, bütə tapınmağa vəsilə olan şeyləri qaldırmaq surətiylə tövhid sisteminin qorunmasında göstərmişdir (İbnü’l-Arabi, Ahkamü’l-Kur’an, IV, 1599-1602). Buna o dövrdə xaçın xristianların həyatındakı mövqesini də əlavə etmək lazımdır. Beləliklə, şəkil və timsal haqqında varid olan qadağan etmənin ana səbəbinin, bunlara tapınma narahatlığı olduğu deyilə bilər. İslam dini, tövhid dinidir. Ərəblər, öz əlləriylə çəkdikləri və şəkilləndirdikləri şəkillərə və bütlərə tapınırdılar. Hz. Peyğəmbər, Ərəblər yenidən köhnə vərdişlərinə dönər narahatlığıyla, bu vərdişləri xatırladan şəkilləri və surətləri də qadağan etməyi uyğun tapmışdır. Necə ki, bənzər bir tətbiqə, şərabın qətiliklə qadağan edilməsindən sonra rast gəlinər. Rəsulullah normalda istifadə edilmələrində bir qorxu olmadığı halda, şərab qadağanından sonra Ərəblərin içərisinə şərab qoyduqları dübba və nakir kimi xüsusi adlarla xatırlanan şərab qablarının istifadə edilməsini də qadağan etmişdi. Hz. Peyğəmbər bu metodla Ərəblərə köhnə vərdişlərini xatırladacaq şeyləri də səddi zəriyə qabilindən olmaq üzrə qadağan etmişdir. Şəkil və timsal qadağanının da bu çərçivədə qiymətləndirilməsi və bu yolla tövhid inancını hər nə surətlə olursa olsun şirk qab-qacağından təmizləmə məqsədi güdüldüyünün deyilməsi mümkündür. Bəzi alimlərin, şəkil haqqında şiddətli təhdid ehtiva edən qadağan etmələrin İslamın ilk dövrlərində olduğu, sonra bu təhdidin get-gedə yüngülləşdiyi şəklindəki şərhləri də, qadağan səbəbinin bir az əvvəl bəhs edilən narahatlıq olduğu xüsusunu dəstəkləməkdədir. Nəticə olaraq söyləmək lazım olsa, alimlər ağac, dağ, daş kimi mənzərə şəkillərinin çəkilməsinin və istifadə edilməsinin, eyni şəkildə insan bədənini tam olaraq əks etdirməyən surətin mübah olduğunu ifadə etmişlər. Nəvəvi kimi bir qisim alimlərin, üzərində canlı rəsmi olan parçaların, döşək, süfrə bezi kimi məqsədlərlə istifadə edilə biləcəyi, Tibi kimi digər bəzilərinin isə, bunların mütləq surətdə mübah olduğu şəklindəki şərhləri göz önünə alınınca; artıq indiki vaxtda şəkil çəkmənin və şəkilli əşya istifadə etmənin, tövhid inancına zidd bir nəticəyə aparma vəziyyəti və ya narahatlığı olmadığı müddətcə, ilk dövrlər haqqındakı qadağanın əhatəsinə girmədiyinin və dolayısilə haram olmadığının ifadə edilməsiylə yeni bir şey deyilmiş olmayacaq.
Üzərində Şəkil və Surət Olan Əşyanı İstifadə etmək.
Hənəfilər, üzərində insan və ya heyvan rəsmi olan döşək üzərində namaz qılmada bir qorxu olmadığını ifadə etmişlər. Çünki, şəkilli məşhurun ayaqlar altına alınması, şəkillərə dəyər verməmə mənasındadır. Ancaq, şəkilə ibadət etməyə bənzəyəcəyi üçün döşəkdəki şəkillər üzərinə səcdə edilməməsi tövsiyə edilmişdir. Yenə bu şəkillər (surət və ya təsvir), baş xəttindən daha yuxarıda, adamın xəttində və qarşısında asılı olaraq olarkən namaz qılmanın məkruh olduğu deyilmişdir. Şəkillər, adamın arxasında və ya ayaqları altında isə, namaz məkruh olmayıb, şəkillərin evdə saxlanılmış olması məkruhdur. Evdə şəkil saxlamanın məkruh olmasının səbəbi isə, Cəbrayılın, “Mən içərisində it və ya surət olan evə girməm” sözüdür. Şəkilli paltar geymək məkruh görülməklə birlikdə, bu paltar içində qılınan namaz səhihdir. Lakin ihtiyaten yenidən qılınması uyğundur (Merginani, əl-Hidaye, I, 362-364). Hənbəlilər də üzərində canlı şəkilləri olan paltar geymənin haram olmayıb məkruh olduğunu ifadə etmişlər (İbn Kudame, əl-Mugni, I, 590). İlk baxışda diqqəti çəkməyəcək dərəcədə kiçik olan şəkillərin saxlanılmasında və istifadə edilməsində də bir qorxu yoxdur. Necə ki, Əbu Musanın üzərində iki ağcaqanad rəsmi olan bir üzüyü olduğu, İbn Abbasın da kiçik şəkillərlə təchiz edilmiş bir qanunu olduğu nəql edilməkdədir. Abdürrezzak, İbn Abbasın, içərisində surət olan kilsədə namaz qılmağı kerih gördüyünü, Hz. Ömər Şama getdiyində xristianların irəli gələnlərindən birinin Ömər üçün yemək hazırladıb dəvət etdiyini, Ömərin də, “Biz sizin kilsələrinizə girmərik; çünki oralarda surətlər vardır” deyərək bu dəvəti geri çevirdiyini nəql etməkdədir. Ravi, Hz. Ömərin “surət” sözüylə timsali nəzərdə tutduğunu ifadə etmişdir (Buxari, “Salat”, 54).
Şəkilli Əşyanın Alqı-satqısı.
Alimlərin əksəriyyəti, Hz. Ayşənin aldığı şəkilli döşəyi Hz. Peyğəmbərin qaytartdırmayaraq, şəklini və mövqesini dəyişdirmək surətiylə başqa bir məqsədlə istifadə edilməsinə icazə verməsindən hərəkətlə, şəkilli əşyanın satışının caiz olduğunu söyləmişlər. Zahiri məzhəbinin məşhur fakihi İbn Həzm, uşaq oyuncaqları xaricində bütün surətlərin satışının haram olduğunu ifadə etməkdədir (İbn Həzm, əl-Muhalla, IX, 25). Ancaq İbn Həzmin şəkilli parçanın satışını caiz gördüyü xatırlansa, burada surətdən məqsədin heykəl növü şeylər olduğu deyilə bilər. Nəticə olaraq ifadə etmək lazım olsa, İslam əvvəli dövr Ərəbləri də tək yaradıcı olan Allaha inanmaqla birlikdə ONA, araya vasitələr qoyaraq çata biləcəklərini düşünür, bunun üçün də çoxu insan surətindəki müxtəlif şəkil və heykəlləri (büt) vasitəsini-tanrı qəbul edirdilər. Başlanğıcda insanın estetik duyğusunun, yaradıcı düşüncə və təxəyyülün əsəri kimi görünən bu surət və heykəllər mücərrəd tanrı anlayışına çatmaqda çətinlik çəkən kəslər üçün gedərək sadə görünüş və quruluşundan çıxıb maddə sonrası gücləri təmsil etməyə, hətta insanın tapınma ehtiyacını qarşılayacaq ölçüdə müqəddəslik daşımağa başlamışdır. İslam bu bəşəri yanılmanın çox sıx olduğu bir dövr və birlikdə ortaya çıxdığı və Allahdan başqa heç bir yaradıcının və mütləq güc sahibinin olmadığı (tövhid) fikirini təbliğinin mərkəz nöqtəsi etdiyi üçün, halıyla insanları tövhid əqidəsindən uzaqlaşdıracaq, şirkə bulaşdıracaq hər cür təhlükə qarşısında da çox təmkinli davranmış göstərmişdir. Hz. Peyğəmbərin surət və timsal mövzusunda göstərdiyi həssaslıq da buna görədir. Ancaq, naslardaki təsvir ilə əlaqədar qadağan edici və təhditkar ifadələrdə İslam təbliğinin irəli dövrlərinə doğru azalma görüldüyü kimi, müsəlmanların bu primitiv yanılmadan yaxşıca uzaqlaşması və bu istiqamətiylə şirkə bulaşma təhlükəsinin azalmasına paralel olaraq İslam alimlərinin də şəkil və surətlər mövzusunda daha dözümlü davranmağa başladıqları görülməkdədir. Heykəl mövzusunda daha qatı davranılması da yenə bu anlayışın nəticəsidir. Belə olunca, burada qadağan edilən şey, şəkil və surətin şəxsən özü olmayıb, bunların kəsləri şirkə aparması, müqəddəslik və tapınma vasitəsi edilməsi vəziyyətidir. Onsuz da dində haram və halala sayılan şeyin əşya deyil də hərəkətlər olduğu deyilərkən də bu ifadə deyilmək istənər. Şəkil çəkmə və heykəl düzəltmə İslam alimlərin tərəfindən bir baxıma Allahın yaradıcılığına etina etmə, fikri planda da olsa ONun tək yaradıcılığını kölgələmə olaraq qiymətləndirilmiş və bu səbəb ilə doğru görülməmişdir. Həqiqətən də şəkilləndirmə qabiliyyətinə, kəşf və sənət gücünə sahib kəslərin bu gücü özlərindən bilib qürura qapılmaları nə qədər səhv isə, bu qabiliyyəti Allahın lütfü olaraq görmək də o qədər məqsədəuyğun və gerçək olacaq. Yuxarıda zikr edilən qadağan etmə səbəbi belə bir şərhə tabe tutulduğunda, günümüzdəki fotoşəkilin, kamera, video və digər texniki vasitələrlə ekrana, səhnəyə əks etdirilən görünüşlərin klassik ədəbiyyatdakı “təsvir” daxilində düşünülməməsi lazımdır. Çünki bunlar olmayan bir varlığın təxəyyülünə söykənərək şəkilləndirilməsi olmayıb əksinə, mövcud varlıqların texniki cihazlarla yazılıb təkrar görünüşə gəlməsidir. Bunlar bəlkə də insan və digər varlıqların görünüşlərinin suya, aynaya əks olunması qrupunda mütaliə edilə bilər. Belə olunca, fotoşəkil və filmlərdə iştirak edən mövzu və görünüşün, dinin inanc və əxlaq əsaslarını pozmaması, cinsi təhrikə, təxribatçılıq və fitnəyə gətirib çıxarmaması kimi şərtlər üzərində dayanılması lazımdır. Bu şərtlər də, fotoşəkil və filmin özünün qanuniliyindən çox istifadə tərz və məqsədiylə əlaqədar olaraq məhdudlaşdırmalardır. Salam və dua ilə…